2. Het Guiness Book -Syndroom
2.2 Stoelendans der senioren
MHEER
In het uiterste zuiden van Limburg ligt ten zuid-oosten van Maastricht het stadje Mheer, onderdeel van de gemeente Eijsden-Margraten. De plaatselijke harmonie St. Cecilia opent het ‘historisch overzicht’ op haar website met de woorden ‘de vereniging werd opgericht in 1821 en staat in “The Guinness Book of Records” vermeld als de oudste harmonie van Nederland’.
Afbeelding 3
(Wikidata – copyright dedicated to the public domain by copyright holder).
Sculptuur links naast de Sint Lambertuskerk in Mheer.
Deze stilistische creatie van muzikanten, muziekinstrumenten en een vaandel houdt de herinnering levend aan de oprichting van de harmonie in Mheer. De verklarende tekst op een uitspringende band boven aan de sokkel luidt: “‘iemelsj renge – water sjloog de – broonk van 1821 – neer, me waor ’t – däöpwater oe – de harmeniej – van Mhaer oet – gebore woerd.’ D.w.z. Hemels regenwater sloeg de broonk (naam van een processie) van 1821 neer, maar was het doopwater waar de harmonie van Mheer uit geboren werd.
Op de website wordt de stichting in verband gebracht met de ophef rond de muzikale begeleiding van een processie in Mheer door een ingehuurd muziekkorps uit het naburige St. Martensvoeren in België, tone Mheer zelf nog geen muziekkorps had. Vanwege slecht weer ging de processie niet door, maar de muzikale Belgische gasten wilden toch betaald worden. De gemoederen raakten zo verhit, dat men van de weeromstuit in Mheer een eigen harmonie oprichtte. Een aardige anekdote, maar jammer genoeg niet gestaafd door een feitelijke, liefst primaire bron, waarmuit de stichtingsdatum (zowel 10 als 24 juni 1821 figureren als datum) met zekerheid kan worden vastgesteld. Om dezelfde reden is evenmin bekend of de harmonie van Mheer sinds 1821 een ononderbroken bestaan heeft gekend. In een eerdere versie concludeerde de harmonie op haar website dan ook terecht: We weten weinig precies en het meeste uit mondelinge overlevering. deze relevante, maar kennelijk niet welgevallige informatie is uit het historisch overzicht verdwenen 1.
THORN
Het toeristisch bekende ‘witte stadje’ Thorn in midden-Limburg kent twee harmonieverenigingen, wat in kleine plaatsen in deze provincie regelmatig voorkomt. Een ervan, de Koninklijke Harmonie van Thorn heeft het jaar van oprichting 1812 prominent op de homepage van haar website staan.
Afbeelding 4 (kht.nl)
De samenstellers van de feestgids ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan zijn absoluut overtuigd van het jaar van oprichting: immers gewoon der luxe en weelde der abdij te zien, konden de bewoners – na opheffing der abdij – zich niet weer ontwennen aan het genot, verschaft, door instrumentale muziek, die ze hadden leeren kennen en waarderen. In het jaar 1812 werd dan ook door eenige ingezetenen besloten eene Harmonie op te richten en nog in datzelfde jaar kwam deze tot stand 2.
In dit gedenkboek wordt ook beweerd, dat het muziekgezelschap van 1812 dezelfde vereniging is als de huidige Koninklijke harmonie van Thorn. De drie oprichters en de eerste drie dirigenten zijn met naam bekend. Het bronnenonderzoek voor een boek over de geschiedenis van deze harmonie (1991) kon echter geen enkele primaire of secundaire bron opsporen. Zowel het in het jubileumboek genoemde stichtingsjaar, als de continuïteit van de vereniging blijven dus onberedeneerde en onbewezen aannames 3.
Het onderdeel ‘historie’ onder de tab ‘harmonieorkest’ op de website van de Koninklijke Harmonie van Thorn bevat juist bijna geen historische informatie, maar wel een erg uitgebreid literair sfeerbeeld van de viering van het honderdjarig bestaan in 1912. Ook hier dus geen sluitende argumentatie voor het predicaat ‘de oudste’. Een onderzoek uit 1889 naar de oorsprong van de twee harmonieorkesten in Thorn ten slotte concludeerde, dat beide muziekverenigingen pas in 1863 zijn ontstaan (zie hierna bij de Harmonie St. Michael, Thorn).
Afbeelding 5 (harmoniethorn.nl; logo)
In tegenstelling tot ‘de Koninklijke’ pakt zusterharmonie St. Michaël op de website uit met een beredeneerde historische achtergrond 4.
In 1841 vroeg het Philharmonisch Gezelschap uit Thorn bij de provincie Limburg subsidie aan om instrumenten en bladmuziek aan te kunnen schaffen. In een advies hierover aan de ‘goeverneur’ (In Limburg de naam voor de commissaris van de koning) werd dit gezelschap gekenmerkt als eene opkomende harmonie, pas opgericht dus! Het begrip philharmonisch wijst als synoniem van symfonieorkest overigens meer op een orkest bestaande uit alle instrumentgroepen met de strijkers als kern, dan op een harmonieorkest 5.
Na ruim twintig jaar was er zoveel onderlinge heibel, dat het muziekgezelschap in 1862 werd opgeheven. Uit een – niet nader toegelicht – justitieel onderzoek in 1889 naar de oorsprong van het harmoniewezen in Thorn bleek dat in 1863 twee nieuwe harmonieën het licht zagen, waarover het onderzoeksrapport opmerkte:
Uit de in 1862 ontbonden vereniging zijn in 1863 twee nieuwe muziekgezelschappen ontstaan, welke nog bestaan, en den naam voeren: ‘Harmonie St. Michael’ en ‘Koninklijke Harmonie’.
Met enige goede wil kan een directe heroprichting uit een opgeheven harmonie continuïteit genoemd worden, zodat zowel St. Michaël als de Koninklijke Harmonie van Thorn een redelijk argument voor het oprichtingsjaar hebben, maar alleen voor het jaar 1840. Dit bewijs wordt ook geleverd door de auteurs van een meer algemeen werk naar blaasmuziek in Limburg uit 1998, die uit het ontbreken van concrete aanwijzingen voor een stichtingsjaar 1812 concludeerden dat de oprichting van het Philharmonisch Gezelschap in 1840 een mogelijk begin was. Een meer recent onderzoek uit 2012 naar de specifieke blaasmuziekkorpsen in Thorn kwam tot dezelfde conclusie. Maar een specifieke monografie over de harmonie St. Michaël was weer veel pertinenter en zag in de heroprichting in 1863 juist een breukvlak in plaats van een continuïteit 6.] De harmonie St. Cecilia gaat daarom zelf uit van het stichtingsjaar 1863.
ZIERIKZEE
Afbeelding 6
(kunsteneer.nl; 2016)
Het logo op de website
De vierde pretendent, de Koninklijke Harmonie Kunst en Eer uit Zierikzee vierde in 1996 haar tweehonderdjarig bestaan en bracht ter gelegenheid van dit heuglijke feit een jubileumboek uit. De titel van het gedenkboek, De harmonie van Zierikzee 1796(?)-1996 maakte met het vraagteken al direct korte metten met het onwaarschijnlijk vroege oprichtingsjaar. Het is dan ook geen verrassing, dat de bewijsvoering wordt bijna excuserend wordt opgediend.
In 1797 was Charles Hofman musicant-directeur bij ‘een muziekkapel’ (meteen al erg vaag), een almanak uit 1799 situeerde hem (al net zo vaag) in een groep musicanten en 25 jaar later figureerde Hofman als kapelmeester van de schutterijmuziek. Met zulke nevelige duidingen is het heel onwaarschijnlijk, dat het hier drie keer om hetzelfde muziekgezelschap gaat en of er drie keer sprake is van een harmonie. Van dit drietal werd de schutterij in Zierikzee in 1830 opgeheven. Naast 1796? komt ook 1830 naar voren als het begin van de huidige harmonie, maar met het uitdrukkelijk voorbehoud ‘mogelijk’. Met zulke schimmige aannames blijven de stichtingsjaren 1796 en 1830, alsmede een continu voortbestaan van één harmoniegezelschap pure speculatie 7.
GILZE
Afbeelding 7 (sint-cecilia.nl)
Logo op de website.
De Koninklijke harmonie St. Cecilia Gilze uit Noord-Brabant is kanshebber nummer 5. Via de tab ‘over St. Cecilia ‘, subtab ‘historie’ vernemen we 1817 als het volstrekt zekere jaar van oprichting. Destijds moesten in Gilze verenigingen van meer dan twintig personen toestemming hebben van de gemeente voor de oprichting en het betreffende ambtelijke stuk is aanwezig in het gemeentearchief. Dit is van alle mededingers tot nu toe de meest kansrijke bron, nml. een officieel primair document. Met zo’n juweel van een bewijs kun je als muziekvereniging uitpakken in een jubileumboek en op de website, maar deze harmonie maakt daar een warboel van. In de gedenkboeken ter gelegenheid van het 100-jarig en 175-jarig bestaan, alsmede op de website komt het ultieme bewijsstuk niet voor en figureren 1807, 1817 en 1850 om niet nader genoemde redenen als jaren van oprichting 8. Zo zal St. Cecilia uit Gilze niet als winnaar uit de bus komen.
HORST
Afbeelding 8
(harmonievanhorst.nl)
Het logo op de website (2016)
Het jaar 1817, prominent prijkend op de harp in het logo, heeft bij de Koninklijke Harmonie van Horst, altijd gegolden als het begin van het muziekgezelschap, dat nu nog bestaat. Jongeren zouden na het bijwonen van eene muzijkmis met Kerstmis, zo enthousiast zijn geworden, dat zij spontaan zelf gingen musiceren en in hun kielzog steeds meer leeftijdsgenoten aantrokken. De muzikale impuls zou op 5 november 1817 zijn geresulteerd in de oprichting van de Muzikalischen Band van Horst.
een aantrekkelijke en aannemelijke context, ware het niet, dat ook in dit geval een onafgebroken bestaan niet kon worden aangetoond. Integendeel zelfs, want het muzikale elan was na een jaar of vier was al zover afgenomen, dat het samen musiceren werd gestopt. Eerst in 1835 is er, onder de namen van Philharmonisch Gezelschap en Harmonie van Horst, weer sprake van een verenigingsverband . De lange periode van inactiviteit en het duidelijk ontbreken van het voortbestaan van één en hetzelfde korps, plaatst 1817 als stichtingsdatum volledig op losse schroeven 9.
ROERMOND
Afbeelding 9 (keuninklikke.nl)
Het logo op de website
Door de jaren heen heeft kandidaat 7, de Koninklijke Harmonie van Roermond het predicaat ‘de oudste’, dat de Koninklijke Stedelijke Harmonie van Hulst zich toedicht het meest betwist. De website laat hierover geen enkel misverstand bestaan:
De Koninklijke Harmonie van Roermond (“de Keuninklikke”), is opgericht in 1775. Daarmee is het de oudste harmonie van Nederland. Bij de oprichting fungeerde het orkest als huisorkest van de Bisschop van Hoensbroeck, de bisschop van Roermond. Hoewel een oprichtingsakte uit 1775 ontbreekt kan wel aangetoond worden dat een groep muzikanten vanaf die tijd onafgebroken samen muziek maakt in Roermond.
Deze intro belooft heel wat, want met de juiste papieren is ‘keuninklikke’ liefst 27 jaar eerder opgericht dan het vermeende jaar 1801 van de concurrent uit Hulst! Deze kloeke stellingname wordt alvast niet hard gemaakt in het stukje historie op de website. Een mooi alternatief om steekhoudende argumenten aan te voeren, zijn de drie jubileumboeken uit 1896, 1950 en 2000 11.
Afbeelding 9 (kasteelhoensbroek.nl)
Filippus van Hoensbroeck kon zich door zijn aanzienlijke afkomst en hoge kerkelijke positie een overdadige levensstijl permitteren. Hij bewoonde de majestueuze waterburcht Hillenraedt, hield van copieuze maaltijden en was een fervent muziekliefhebber. In zijn kasteel had hij een muziekkamer ingericht, waar hij als toegewijd cellist zelf musiceerde. Hij legde een aanzienlijke en kostbare collectie instrumenten en bladmuziek aan. Op het schilderij hanteert hij de strijkstok van een Stradivarius-cello, waarvan hij de trotse bezitter was.
Monseigneur Van Hoensbroeck zou in 1775 een privé-strijkje hebben gehad en dit originele gegeven was sinds 1925 blijkbaar het bewijs bij uitstek voor het aannemen van 1775 als stichtingsjaar. Maar de argumentatie wringt nogal.
Gemakshalve wordt het ensemble van de bisschop gelijkgesteld aan een harmonieorkest, maar een orkestje met alleen strijkinstrumenten is toch echt iets anders dan een muziekgezelschap met houtblazers, koperblazers en slagwerk. Afgezien daarvan moet worden aangetoond, dat uit het privé-strijkje van de in 1792 overleden bisschop direct een harmonie is gevormd, die ononderbroken is blijven bestaan. Het wemelt daarentegen in de jubileumboeken van verschillende namen, die wijzen op verschillende soorten muziekgezelschappen: Une belle musique Turque, Les amateurs de la ville de Ruremonde, La Société Philharmonique de Sainte-Cécile en La Société du Grand Concert 12. Betreffende het ononderbroken voortbestaan toont men precies het tegendeel aan met de conclusies, dat de harmonie voortdurend opnieuw geregeld werd en via verschillende orkesten plaatsvond.
Evenmin houdt 1775 als het jaar van oprichting stand. Het jubileumboek van 1896 merkte al op of precies in dat jaar het orkest werd opgericht (…) staat niet onomstotelijk vast. Een standaardwerk over blaasmuziek in Limburg sluit hierbij naadloos aan met de conclusie, dat het jaar van oprichting volgens de huidige kennis van zaken, waarschijnlijk minstens vier decennia later ligt dan tot nu toe werd aangenomen 13. Een artikel over het Roermondse muziekleven in specifiek het jaar 1775 kwam op grond van archiefonderzoek tot de conclusie, dat voor een oprichting in 1775 geen harde bewijzen te vinden zijn14. De historische context ten slotte wijst ook op een stichting na 1775, omdat de blaasmuziek vanaf in 1795 in de zuidelijke Nederlanden werd geïntroduceerd met het binnenvallen van de Franse revolutielegers.
De drang, om zich ‘de oudste harmonie van Nederland’ te kunnen noemen, is echter zo groot, dat het (ontbreken van het) feitenmateriaal terzijde is geschoven. In dit opzicht is de argumentatie in het jubileumboek van 2000 ronduit meelijwekkend, want och als iets niet bewezen is, hoeft het nog niet per sé onwaar te zijn en maakt het wat uit dat er een paar muziekloze jaren zijn 15.
Afbeelding 10 (bewerkte cartoon)
- www.harmoniemheer.nl, tab 'vereniging', subtab 'historie'
- Gemeentearchief Thorn, archief koninklijke harmonie van Thorn, Feestgids, 1812-1912, blz. 5.
- Tonnaer, J. De geschiedenis van de Koninklijke Harmonie van Thorn, Thorn 1991, blz. 17-20.
- www.harmoniethorn.nl/geschiedenis/ontstaan.
- Volgens Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal zijn een ‘filharmonisch’ orkest en een ‘symfonisch’ orkest synoniem. In beide gevallen gaat het om een orkest dat uit vijf groepen bestaat: de strijkers, de houtblazers, de koperblazers, het slagwerk en de harpist(en). De twee begrippen hebben wel een verschillende etymologie of oorsprong, maar inhoudelijk dezelfde betekenis. Symfonisch is afgeleid uit het Griekse ‘sun’ (= samen) en ‘phonè’ (=klank, geluid), te verstaan als het samenklinken van verschillende instrumenten in een orkest. Filharmonisch is afgeleid uit het Griekse: philos (= vriend van) en harmonia ( samenklank), te verstaan als zij die de oprichting en bevordering van symfonieorkesten stimuleerden.
- Nijsten, M. e.a., Blaasmuziek in Limburg, Thorn 1989; Hennissen, J., Drie harmonieën in Thorn in de 19e eeuw, 2012; Braak, J. van de e.a., Van muziekgezelschap tot symfonisch blaasorkest; geschiedenis en muzikale ontwikkeling van harmonieorkest St. Michaël van Thorn, (1863-1990), Thorn 1990.
- Asma, H. De harmonie van Zierikzee 1796(?)-1996, Zierikzee 1996
- sint-cecilia.nl/informatie/historie
- Gemeentearchief Horst, Journaal der Harmonie van Horst; Verheijen, G.F. De harmonie van Horst in de 19e eeuw sinds haar ‘allereerste opkomst’ in 1811, in ‘De Maasgouw’, jaargang 1977.
- zie de literatuurlijst onder Van Beurden, Smeets en Kuipers[/note. Des te onthutsender is daarom de gekunstelde, tegenstrijdige en nu en dan beschamende, redeneertrant in de gedenkboeken.
Zo vierde vierde de muziekvereniging in 1849 het 19-jarig bestaan met het jaar 1830 als uitgangspunt, ging men bij het 50-jarig jubileum in 1869 uit van 1819, knabbelde het eeuwfeest van 1913 hier weer zes jaar van af tot 1813 en houden vanaf 1925 de jubilea het jaar 1775 als geboortejaar aan.
De grote sprong terug in de tijd is gezocht in een oorzakelijk verband met een telg uit een zeer aanzienlijk geslacht, Philippus Damianus Ludovicus Ignatius Victorinus, markgraaf van en tot Hoensbroeck, graaf van het Heilige Roomse Rijk.
Filips van Hoensbroeck ontving zijn bisschopswijding op 2 juli 1775 in het Duitse Speyer, waar hij aan de domkerk verbonden was en werd na zijn benoeming tot bisschop van Roermond op 30 oktober in deze stad plechtig ingehuldigd 10in: Blok, P. J. en Molhuysen, P.C., Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, 1933, dl. 9; in het dagboek van pastoor van Daell wordt echter 30 september 1775 als datum van inhuldiging genoemd. - Une belle musique Turque en Les amateurs de la ville de Ruremonde bestonden in de late 18e eeuw; La Société Philharmonique de Sainte-Cécile en La Société du Grand Concert worden in het begin van de 19e eeuw gesitueerd; de Societé Philharmonique was geen harmonie, maar een symfonieorkest en de Société du Grand Concert hield als gevolg van de Belgische Opstand op te bestaan.
- Kuipers, W. De Keuninklikke; beeld van een harmonie 1775-200, Roermond 2000; Nijsten, M. e.a.
- Zie de literatuurlijst onder Venner.
- Kuipers, W. De Keuninklikke; beeld van een harmonie 1775-200, Roermond 2000.