Voorwoord
Blikseminslagen in kerktorens komen zeer veel voor, maar vier keer met fatale afloop in 500 jaar in de opeenvolgende torenspitsen van de kerk in Hulst is erg uitzonderlijk.
De St. Pieterskapel, de voorloper van de huidige kerk zou in de vroege middeleeuwen ook door de bliksem getroffen en in vlammen opgegaan zijn. Als deze blikseminslag wordt meegeteld, komt er nog een kapelbrand bij.
Afbeelding 1 (bronlocatie onbekend)
Dit artikel benadert de toren- en daaruit voortkomende kerkbranden vanuit meerdere invalshoeken, om met name de op zichzelf staande en fragmentarische gegevens te kunnen verwerken. De verhaaltrant, hoe persoonlijk ook, beoogt vooral het bieden van een aanschouwelijke en samenhangende weergave. Het zo dicht mogelijk benaderen van de historische werkelijkheid in een goed leesbaar betoog blijft de constante uitdaging, zeker waar historische bronnen schaarser en interpretaties dus veelvuldiger zijn.
Paragraaf 1.1 introduceert in het kort het fenomeen bliksem aan de hand van een opzienbarend voorbeeld van een blikseminslag tijdens een kerkdienst in Opheusden in 1855.
De bespreking van ieder van de vier kerkbranden wordt voorafgegaan door een uiteenzetting van het gebouw op het moment van de brand, gevolgd door een evaluatie van de schade aan de toren, het kerkgebouw en de stad. De lezer krijgt zo een indruk van het aanzicht van de kerk vóór de brand en de mate van de ravage na de brand. Het verloop en de afloop van de kerkbranden zijn onlosmakelijk verbonden met de stand van de brandbestrijding, die zowel in het algemeen als specifiek voor Hulst beschreven wordt. In dit verband heeft de (her)uitvinding van de slangenbrandspuit door Jan van der Heijden als revolutionair keerpunt voor de brandbestrijding, de blusmiddelen en de brandweerorganisatie een prominente plaats in het artikel. Waar mogelijk zijn oorzakelijke verbanden op historisch, financieel en bestuurlijk gebied in het verhaal ingebracht. Het treft slecht, dat beeldmateriaal over brand en brandweer(organisatie) in Hulst in de behandelde periode (1101-1876) volledig ontbreekt. Om in dit manco te voorzien zijn zo functioneel mogelijke afbeeldingen van elders geselecteerd. De nu en dan opduikende spotprenten zijn een weerslag van de voorkeur en eigenzinnigheid van de auteur.
Een bijzonder woord van dank aan dhr. Antoine Prinsen, oud-archivaris van het gemeentearchief te Hulst, voor zijn professionele hulp bij het ontsluiten van archiefbronnen en de transcripties van oud-Nederlands schrift.
Afbeelding 2
De kerkbrand van de St. Jan in Den Bosch (brabantorgel.nl).
Op 25 juli 1584 sloeg ’s avonds om 11 uur de bliksem op de spits van de vieringtoren van de St. Jan in Den Bosch. Het enorme houten gevaarte brandde als een lier en zette met een rampzalige vonkenregen de kerk goeddeels in lichterlaaie. De onontkoombare instorting van de spits maakte het drama compleet. Dit scenario overkwam de kerk van Hulst liefst viermaal, zij het, dat bij de laatste brand het kerkgebouw grotendeels gespaard bleef
Afbeelding 3
De hervormde kerk te Opheusden, foto van vóór 1940 (hetgeheugen.nl; rijksdienst voor het cultureel erfgoed, objectnr. 19606).
Paragraaf 1.1 verhaalt de onfortuinlijke dominee Adrianus van Herwaarden, die tijdens de kerkdienst als gevolg van blikseminslag op de toren van de kerk tragisch om het leven kwam. Hoewel hij zich in het kerkgebouw bevond, liep hij toch groot gevaar. De combinatie van de lage toren, de preekstoel in de nabijheid ervan en veel goed geleidend metaal maakte voor de bliksem de weg naar de predikant erg gemakkelijk.